Istina je, zapravo, da tek malobrojni među nama nisu ćutali. Ni onda kada je uz srednjovjekovne zločinačke rukopise razarana jedna zemlja, ni onda kada smo svi zajedno zaustavljeni na putu oporavka, ni ovih godina kada se zanovilo carstvo kradljivaca smisla i nade u mogućnost uspostavljanja društava po mjeri Građanina. Ovdje i tamo. Istina je i to da su tek malobrojni među nama decenijama bili istrajno odvažni, beskompromisni i glasni. Oni drugi, kojih je uvijek bilo više, ćutali su uz tek po koju opasku, najčešće izgovorenu ili napisanu u stilu opštih mjesta, marljivo čuvajući svoje sinekure i apanaže, svoje katedre i pozicije u akademskom mikrouniverzumu, svoja urednička ili novinarska sigurna mjesta u porobljenim i politizovanim medijima, svoja mejnstrim spisateljska utvrđenja… Mnogi su se i otvoreno priklanjali tiranijama i tiranima i beskrajnom pustom polju banalnosti koje su za sobom ostavljali i ostavljaju…

Aprila 1972. godine, Radomir Konstantinović je pisao da postoji iskustvo duševne istine tiranstva, a da bi se ono moglo sažeti u misao da je tiranstvo uvijek tiranstvo banalnosti. Nije li, pisao je Konstantinović tih davnih sedamdesetih godina prošlog vijeka, tiranija nasilja nad svakom izvornošću duha i nad svakom slobodom, jer ,,tiranija ne dozvoljava slobodno biranje i samim tim ne dozvoljava stvaranje. Ali, šta ona na taj način doziva, ako ne doziva banalnost opšteg mjesta? Tiranija bi sve da nas uopšti, da nas svede pod jedan broj, pod jednu šifru“.

Ako je već tu svođenje pod broj i jednu šifru, kako kaže Konstantinović, pod beskrajne imperative opštih mjesta, šta bi onda bio posao intelektualaca i ko su oni? To svakako nisu oni iz rado i često citirane Molitve… Mirka Kovača. Dakle, to ne mogu biti oni koji ,,gledaju na jedno oko, koji primaju počasti a prave se da im nije do njih“, to ne mogu biti ni oni nesrećnici koji ,,cijeloga života pribavljaju sebi alibi“, ni oni koji su dobrovoljno obnevidjeli vjerujući da su miljenici vlasti, ni oni koji ,,tuđe mišljenje saopštavaju kao svoje“, ni oni pohlepni na vlast, karijeristi i materijalisti, oni ,,za koje je efemerna slava – vječnost“ (…) ,,Žao mi je“, pisao je Mirko Kovač početkom osamdesetih, ,,svih onih nesrećnika koji cijelog svog života ne mogu rizikovati, svih onih slabića koji drhte nad sobom, koji njeguju svoj strah, svih onih intelektualaca koji se lako odriču svog mišljenja“.

Nešto manje pjesničkim jezikom Zigmunt Bauman je, isto osamdesetih godina prošlog vijeka, kao znak raspoznavanja intelektualaca od pseudointelektualaca, formulisao ,,posvećenost ideji kojom se oni iz prve kategorije uzdižu iznad parcijalnog znanja sopstvene profesije i angažovani su kada je riječ o globalnim pitanjima istine, ukusa vremena i rasuđivanja, uvijek iznad sektaških interesa“, a u ime moralnih principa sa ciljem da ,,unesu svjetlost mudrosti za konfuzne i potlačene“.

Ili, u tumačenju Zagorke Golubović ovog Baumanovog stava, ,,intelektualci su inteligentna, misleća, obrazovana posvećena elita, koja se izdigla na viši nivo gdje se čuje glas razuma i moralnosti“ i koji djeluju kao zrele ličnosti koje, budući da znaju više, ,,mogu da utiču na ljude da se osposobe da postanu voljni da se uhvate u koštac sa nalozima svog vremena i da se razviju kao slobodne ličnosti“. Za takav poziv, pisala je Zagorka Golubović, osim znanja potrebno je izgraditi i moralnu čvrstinu da bi se ,,izbegla sva iskušenja protivrečnog sveta, a naročito iskušenja intelektualaca da budu mesije u populističkim pokretima“.

U danima u kojima nas je napustio profesor Ratko Božović, čija je ukupna intelektualna egzistencija bila u znaku jedinstvene i beskompromisne borbe, kako teorijom tako i društvenim angažmanom, sjećanja na sve ono što je napisao, izgovorio i činio kao doprinos izgradnji samosvijesti i dostojanstva građana, uvjeravaju nas da bi njegovi odgovori na pitanja njegove savremenice, profesorke Zagorke Golubović, (na koja je neophodno da intelektualci povremeno iskreno odgovaraju, provjeravajući svoju poziciju i misiju), bili – besprekorni. A ta pitanja su: ,,Šta sam učinio da se izbjegne beznađe i da li sam nešto uradio da se pronađe spas od haosa, odnosno, šta mogu učiniti na daljem napretku društva i svijeta?“

Među njegovim posljednjim odgovorima/upozorenjima bilo je ono upućeno umrtvljenoj eliti u autokratskom košmaru. Umrtvljenoj gotovo do iščeznuća. Govorio je profesor Božović posljednjih godina o toj malobrojnoj, nevidljivoj eliti, potisnutoj na društvenu marginu sa uznemirujuće krhkim uticajem u otporu prema ekstremizmu, mržnji i banalnosti, uz preciznu anamnezu koja upućuje na činjenicu da ,,intelektualci koji se nisu priklonili dežurnoj vlasti životare sa osjećanjem apatije, gubitništva, ogorčenosti, rezignacije i depresije“(…) ,,Nema ništa“, podsjećao je, ,,od moralnog života bez ideje o dužnosti i smislu odgovornosti“.

Profesor Ratko Božović je bio jedan od rijetkih, neposustalo glasnih, koji je učinio sve što je bilo u njegovoj ljudskoj i intelektualnoj moći da ispuni misiju, dužnost i odgovornost.

(Pobjeda, foto: Medija centar Beograd)