Pre tačno pola veka, 21. avgusta, armada od sto hiljada sovjetskih i tenkova “satelitskih” zemalja istočnog bloka zgazila je suverenu Čehoslovačku. Nasiljem je ugušen jedan od najvećih idealizama u 20. veku. Smrvljen je najozbiljniji pokušaj izgradnje socijalizma sa ljudskim likom. Pokazalo se da je u 20. veku u Evropi moguć, sa izuzetkom Jugoslavije, samo socijalizam sa Staljinovim likom. Svima je postalo očito da ruska varijanta socijalizma podrazumeva i stare imperijalne pretenzije i njima imanentne metode. Šef jugoslovenske diplomatije, Marko Nikezić, tada je rekao da je kroz nasilne metode progovorila i suština sovjetskog modela socijalizma.
Dio istočnoevropskog lagera
U velikoj meri prozapadno orijentisana i sa demokratskim tradicijama, Čehoslovačka je formalno postala deo istočnoevropskog lagera 1948. kombinacijom izborne pobede Komunističke partije i nasilja nad nekomunističkim političarima. Sovjetizacija javnog života u duhu staljinizma pretvorila je ovu srednjoevropsku zemlju u tvrđavu komunističkog bloka. Proces destaljinizacije, karakterističan za skoro sve istočnoevropske zemlje, Čehoslovačku je poslednju zahvatio i kao i drugde odlikovao se neravnomernošću, kolebljivošću i protivrečnošću.
Autokratski i dogmatski kurs koji je personalizovao prvi čovek države i partije, Antonjin Novotni, doživeo je konačni krah na Januarskom plenumu 1968. smenom Novotnog sa mesta prvog sekretara KP Čehoslovačke, nakon petnaest godina i izborom Slovaka, Aleksandra Dubčeka za novog partijskog lidera. Politički porobljeno i ekonomski devastirano društvo se sa puno nade i poleta budilo iz dvodecenijske stagnacije, poniženja i kolektivne apatije, a reformski deo partije na čelu sa Dubčekom je predvodio ovaj istorijski proces. Demokratizacija javnog života, započeta u januaru 1968. dosegla je zenit na Aprilskom plenumu, kada je usvojen Akcioni program KPČ, svojevrsna “Magna carta” reformskih stremljenja Dubčekovog rukovodstva, kako su ga determinisali istoričari.
Ovaj dokument je pošavši od “čehoslovačkih uslova” i odustajući od “mehaničkog i nekritičkog” usvajanja sovjetskih iskustava, proklamovao “čehoslovački način izgradnje i razvoja socijalizma”, koji je podrazumevao: demonopolizaciju uloge partije u društvenom životu, ukidanje cenzure, slobodu govora, udruživanja, odlazaka u inostranstvo, participaciju radnika u upravljanju preduzećima, obnavljanje funkcija tržišta i razvijanje konkurencije u privredi, konačnu i potpunu rehabilitaciju svih politički progonjenih, reorganizaciju sudstva na načelima pune samostalnosti, nacionalnu ravnopravnost, federalizaciju zemlje, jačanje uloge institucija, posebno Narodne skupštine. Ekonomska osnova programa “Praškog proleća” bila je privredna reforma, koju je po ugledu na jugoslovensku koncipirao Ota Šik.
Praško proljeće
Novi kurs je zadobio plebiscitarnu podršku građana i za kratko vreme doneo stepen slobode i demokratije do tada nezabeležen u bilo kojoj socijalističkoj zemlji na svetu. Hrabri i idealistički poduhvat nazvan je “Praškim prolećem” ili “socijalizmom sa ljudskim likom”. Ova sintagma bezbroj puta upotrebljavana da se objasne procesi u Čehoslovačkoj 1968. ima koren u rečenici istinski humanog Aleksandra Dubčeka: “Sve što mi želimo da učinimo, to je da izgradimo socijalizam koji neće izgubiti svoj ljudski karakter.”
Ipak, uspeh reformskog socijalizma nadrastao je po svome značaju granice Čehoslovačke, a privlačnost toga poduhvata i nove mogućnosti koje je nagoveštavao, nije bilo teško anticipirati, zbog čega je izazivao ogorčene reakcije u većem delu sovjetskog lagera. U Moskvi se na čehoslovačke napore u procesu demokratizacije gledalo kao na “demagoške parole” kojima su vešto prikrivani agresivni napadi “desno oportunističkih i antisocijalističkih” snaga, usmerenih na rušenje socijalizma, ukidanje “vodeće uloge radničke klase” i narušavanje savezništva Čehoslovačke sa SSSR-om.
Čehoslovačka demokratizacija i reformski zamah, posebno je dobio na intenzitetu krajem juna 1968. kada je u 300.000 primeraka objavljen manifest “2000 reči” Ludvika Vaculika, koji su podržali najuticajniji čehoslovački intelektualci i kojim se radikalizovalo opšte raspoloženje građana i njihovo poistovećivanje sa započetim mirnim, demokratskim i reformskim procesima. U leto je potpuno ukinuta cenzura, a eksploziju idealizma i oduševljenja u Čehoslovačkoj bilo je nemoguće zaustaviti.
Međutim, nasuprot uvek nasmejanog Dubčeka, stojao je dogmatični i omraženi sovjetski lider, Leonid Brežnjev. Na nekoliko sastanaka sa čehoslovačkim partijskim vrhom, tražio je da Aleksandar Dubček sa saradnicima ukine debate, zaustavi proces demokratizacije, vrati cenzuru u medije, obuzda društvenu i političku pluralizaciju i skreše krila poletnom idealizmu u Čehoslovačkoj.
Kada je postalo jasno da se Čehoslovaci neće dobrovoljno porobiti, u noći između 20. i 21. avgusta 1968. trupe SSSR, Bugarske, Mađarske, Istočne Nemačke i Poljske tenkovima su ušle na teritoriju suverene Čehoslovačke, izvršivši time njenu okupaciju. Očajni Dubček je neposredno nakon sovjetske invazije izjavio: “Kunem se svojom komunističkom čašću da nisam imao ni najmanju sumnju ni indikaciju da bi neko mogao preduzeti onakve korake protiv nas… To što su mi učinili nakon što sam ceo svoj život posvetio Sovjetskom Savezu, to je tragedija mog života.”
Kapitulacija
Vojske pet agresorskih zemalja, članica Varšavskog pakta, suočene samo sa pasivnim otporom gnevnih građana brzo su prodrle do Praga, kidnapovale čehoslovačke lidere na čelu sa prvim sekretarom KPČ, Aleksandrom Dubčekom i odvele ih na teritoriju Sovjetskog Saveza, gde su bili podvrgnuti torturi i tri dana držani u podrumu kao taoci. Nakon otmice i torture kidnapovani čehoslovački lideri (prvi sekretar KPČ Aleksandar Dubček, premijer Oldriž Černjik, predsednik Narodne skupštine Jozef Smrkovski, sekretar KPČ Zdenjek Mlinarž i predsednik Republike Ludvig Svoboda) su dovedeni u Moskvu na razgovore sa sovjetskim rukovodstvom, gde su naterani na potpisivanje “Sporazuma”, svojevrsne kapitulacije, kojom legitimni organi Čehoslovačke post factum priznaju čin agesije i kršenja odredaba međunarodnog prava od strane SSSR.
Ova de facto kapitulacija između ostalog predviđa: borbu protiv “kontrarevolucije”, poništavanje reformskog 14. kongresa KPČ, izbacivanje iz partijskog vrha “nekorisnih” funkcionera tj. onih koji su nelojalni okupatoru, prihvatanje okupacionih trupa na svojoj teritoriji, obnavljanje cenzure, zaštitu od gonjenja onih koji su pomagali okupatoru, zabranu svih partija koje nisu deo Narodnog fronta, obavezu KPČ da konsultuje Sovjete u vezi sa svim važnijim odlukama.
Na delu je bila primena, naizgled, nove doktrine ograničenog suvereniteta. Na dan invazije zemalja Varšavskog pakta na Čehoslovačku, 21. avgusta 1968. vodeći sovjetski dnevni list, Pravda, je citirajući državnu novinsku agenciju, objavio direktnu laž: “TASS je ovlašćen da prenese, da su se partijski i državni zvaničnici Čehoslovačke Socijalističke Republike obratili Sovjetskom Savezu i drugim savezničkim zemljama s molbom za pružanje neodložne pomoći bratskom čehoslovačkom narodu, uključujući i oružanu pomoć. Taj poziv je iniciran opasnošću kontrarevolucionarnih snaga…”
Iako je i Hruščov intervencionističku politiku SSSR-a primenio u slučaju gušenja mađarske revolucije 1956, nastanak i primena doktrine ograničenog suvereniteta socijalističkih zemalja, vezuje se uz ime sovjetskog lidera Leonida Brežnjeva i agresije na Čehoslovačku. Temeljne postavke ove politike svode se na urušavanje suverenosti socijalističkih država, uključujući i vojnu silu kao njen instrument, u cilju postizanja hegemonije Moskve, nametanjem vlastitog političkog modela ‒ dogmatskog državnog socijalizma. Teorijsko utemeljenje nove⁄stare koncepcije kremljovskog rukovodstva, na Zapadu kritički nazvanoj Brežnjevljeva doktrina, a na Istoku Doktrina o ograničenom suverenitetu, bilo je obelodanjeno najpre u moskovskoj Izvestiji, 25. septembra 1968. a sutradan je isti tekst Sergeja Kovaljova prenela i službena Pravda, pod naslovom “Suverenitet i internacionalne obaveze socijalističkih država”. Suštinski, od Staljinovog pritiska na Jugoslaviju 1948. u moskovskoj politici prema Evropi nije bilo promena.
Poniženje građana
Bolna i cinično nazvana “normalizacija” koja je usledila u Čehoslovačkoj donela je represiju i poniženje svim građanima. Onima koji bi se individualno pobunili sledili su okupatorski meci. Slavni individualni čin otpora pokazao je, uz najvišu cenu, student Jan Palah. U tužnoj čehoslovačkoj hronologiji, “dan posle” 21. avgusta 1968. usledio je 16. januara 1969. godine. Na Vaclavskim namjestima, dvadesetogodišnji student istorije izgubio je život činom samospaljivanja iz protesta i nemoći. Njegova žrtva je postala simbol čehoslovačke tragedije, a sahrana je pretvorena u velike demonstracije protiv ruske okupacije. Mesec dana kasnije, takođe, student Jan Zajic se zapalio na istom mestu kao i Palah. “Zdrave snage” koje su u ime okupatora vladale Čehoslovačkom naredne dve decenije zabranjivale su pominjanje i komemoriranje protestnih činova dvojice hrabrih mladića.
Službena Rusija se nakon sloma komunizma izvinila za agresiju na Čehoslovačku. Međutim, obnova imperijalne pretenzije Rusije prema Evropi, nakon 2000. godine, izmenila je i percepciju nasilnog gušenja reformi i demokratizacije iz vremena “Praškog proleća”. Putinova državna televizija je u maju 2015. pokušala da brani neodbranjivo, predstavljajući okupaciju i ubistva nenasilnih civila u Čehoslovačkoj kao “spas” Čeha i Slovaka od NATO saveza.
Poput “proleća naroda” u Revoluciji 1848/49. koje je ugušeno pod topotom ekspanzivne ruske konjice, najpoznatije “proleće” u 20. veku, završilo je pod gusenicama sovjetskih tenkova. Ne slučajno, misaoni čehoslovački političar toga vremena, Zdenjek Mlinarž je napisao: Mraz dolazi iz Kremlja. Posmatrajući lukavog “Brežnjeva” današnjice, kako slavodobitno sa svojim kozacima ispija svadbeni šampanjac u sve više ksenofobičnoj i desničarskoj Austriji, predsedavajućoj EU, ostaje pitanje – koliko je nostalgije za ruskim gusenicama iz avgusta 1968. godine?! I koliko je “zdravih snaga” u EU spremnih da služe interesima Kremlja i šire “crnu internacionalu” ekstremno desničarskih stranaka pod patronatom Moskve. Staro pitanje u novom ruhu kao i u 19. veku – mogu li se Rusija i sloboda pomiriti?!
STUPS: Telohranitelji