Među srednjoškolcima u Vojvodini različite nacionalne i etničke pripadnosti veoma je izražena socijalna distanca, a nepoznavanje službenog ili dominantnog jezika sredine druga je velika teškoća koja sve češće i intenzivnije pritiska Vojvodinu i preti ozbiljnim posledicama.

Međutim, iako je poslednjih godina u javnosti stvorena slika o tome da među đacima srednjih škola postoji izražena nacionalna netrpeljivost i da učenici diskriminišu jedni druge po nacionalnoj osnovi, kao i da skoro svi incidenti imaju predznak nacionalnog, najnovija istraživanja to ne potvrđuju, bar ne u velikoj meri.

– Pojedini stavovi učenika jesu problematični, ali još uvek nisu alarmantni, jer veliki broj srednjoškolaca u Vojvodini nije sklon iskazivanju diskriminatorskih stavova, a još manje su skloni da se prema tim stavovima postupa. Većina đaka iskazuje veoma tolerantne, društveno prihvatljive vrednosti, shvatajući šta je društveno prihvatljivo, a šta ne. Bez obzira na nacionalnu pripadnost učenika, razlike u većini stavova nema – iznosi sociolog Oliver Muškinja, viši stručni saradnik za odnose sa javnošću i programe saradnje pri Pokrajinskom ombudsmanu, sumirajući rezultate najnovijeg istraživanja “Vojvođanski učenici o diskriminaciji”. Rezultati istraživanja, koje, pored Muškinje, potpisuju i politikolog Pavel Domonji i Ankica Dragin, deo su obimnog izveštaja Pokrajinskog ombudsmana o stanju ljudskih i građanskih prava za proteklu godinu.

Povod za istraživanje među vojvođanskim učenicima je činjenica da je 2011. godina u medijima i političkoj sferi predstavljena kao godina etnički motivisane mržnje, netolerancije, diskriminacije, ugrožavanja slobode, poštovanja različitosti, odnosno ugrožavanje ljudskih i manjinskih prava. Ovakva konstatacije su se, smatraju autori istraživanja, zasnivale ipak na sporadičnim incidentima u kojima su uglavnom učestvovali srednjoškolci, ali (ne)posredno i pripadnici ultradesničarskih organizacija.

Ispitivanje je obavljeno anketom 488 učenika u 12 srednjih škola u Vojvodini, u kojima se nastava, pored srpskog jezika, obavlja na mađarskom, rumunskom, slovačkom, hrvatskom i rusinskom jeziku, kao i u jednoj školi gde se nastava izvodi isključivo na srpskom jeziku. Uzorkom je obuhvaćeno najviše ispitanika srpske, mađarske, slovačke i rumunske nacionalnosti, a znatno je manje bilo učenika hrvatske, rusinske, crnogorske, bunjevačke, bošnjačke, romske, makedonske i ukrajinske nacionalnosti.

O nacionalnoj pripadnosti izjasnilo se čak 96,9 njih. Iako 81,3 odsto anketiranih sebe smatra religioznima, gotovo jednak broj đaka pohađa nastavu veronauke i građanskog vaspitanja.

Dominantna diskriminacija LGBT osoba

Vojvođanska srednjoškolska omladina ocenila je da je u Srbiji najizraženija diskriminacija na osnovu seksualne orijentacije, a na drugom mestu diskriminacja na nacionalnoj, odnosno etničkoj osnovi. Diskriminisano se osećalo 24,1 odsto ispitanika, a njih 49,1 se nije osećalo diskriminisano. Najveći broj njih diskriminaciju oseća zbog jezika kojim govori ili naglaska, zatim zbog nacionalne pripadnosti, a ona se najviše manifestovala psihološki – ismevanjem li zastrašivanjem (67,2 odsto), i socijalno – ignorisanjem ili isključivanjem iz grupe (46,5 odsto). Više od polovine đaka bilo je svedok diskriminacije na nacionalnoj osnovi, zatim zbog jezika i seksualne orijentacije. Od 488 ispitanika njih 235 tvrdi da nema predrasude, dok čak 105 iznosi da ima predrasude prema seksualnim manjinama.

Iskreni ili naučeni stavovi?

Da li su učenici u sprovedenim anketama iznosili zaista ono što misle i osećaju, ili su već dovoljno odrasli da znaju šta su društveno priznati i prihvaćeni stavovi (bar deklarativno), pa su ih, delom, zbog toga ispoljavali kao svoje – pitanje je koje se nametnulo nakon tribine “Tolerancija nije strana reč”, održanoj u sredu u Skupštini Vojvodine, gde su u klupama poslanika ovog puta sedeli mahom đaci istih škola, ali ne i isti učenici koji su lane obuhvaćeni istraživanjem o toleranciji (oni su već završili srednju školu). Tribinu su organizovali Centar za razvoj civilnog društva, Pokrajinski ombudsman i Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice, uz pokroviteljstvo Skupštine AP Vojvodine.
Naime, u delu aktivnog učešća srednjoškolaca u raspravi, nije se, iz većine izlaganja, stekao utisak da se znanje o tome šta je zapravo tolerancije – poboljšava. Naprotiv, činilo se da – pored toga što učenici poprilično teško formulišu svoje stavove – nisu ni umeli argumentovano da ih obrazlože. Još jedna zabrinjavajuća stvar je nepostojanje osnovnih znanja o ljudskim i građanskim pravima, praktikovanju suživota i slično, što nameće tvrdnju, iznesenu i u istraživanju o kome je u tekstu reč, o nekvalitetu obrazovnog programa u školama i u okviru građanskog vaspitanja, kao i pogubnoj činjenici neučenja službenog jezika i jezika sredine…
Ipak, nadu daju dva izlaganja u parlamentu Vojvodine: prvi, jedne od učenica koja smatra da se “netolerancija i vršnjačko nasilje javljaju samo kod onih koji ne umeju da na drugi način, dobrim, doprinesu, svojoj zajednici”!
I drugi – kada se prolomio aplauz učenika zbog pitanja zamenice Pokrajinskog ombudsmana Eve Vukašinović: “Ako razmišljamo u slikama ‘Srbin’, ‘Mađar’, ‘Slovak’, šta ćemo sa onima koji su ‘mešani’?” Ona je poručila da se “odbojnost, mržnja i netolerancija mogu otkloniti upoznavanjem, učenjem, komunikacijom…”
Na pojavu netolerancije, mržnje i nacionalizma najviše utiču, smatraju djaci, društvena sredina i porodica, a kao manje uticajne – oni vide vršnjake, politiku i medije. Najmanji uticaj imaju, po njihovom mišljenju, škola i crkva.

Velika većina je istakla da im se sviđa to što idu u školu sa učenicima drugih nacionalnosti. Šokantno je, međutim, što čak petina ispitanika smatra da bi bilo bolje da postoje odvojene škole za učenike različitih nacionalnosti, iako u isto vreme njih 68,6 odsto tvrdi da se ne oseća neprijatno u društvu ljudi drugačije nacionalnosti, kulture i jezika! Većina njih (77,8 odsto) istakla je da prijatelje ne treba birati na osnovu nacionalne pripadnosti. Suprotno kaže 8,7 odsto njih, a gotovo isti procenat ispoljava agresivno ponašanje prema učenicima drugačije nacionalnosti.

Umesto suživota, politički ideali

Pokrajinska ombudsmanka Aniko Muškinja Hajnrih kaže da rezultati ovog istraživanja ukazuju na to da je koncept multikulturalizma u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini više na sceni kao politička ideja, politički cilj ili ideal, a manje kao stvarni koncept saradnje, upoznavanja i suživota. Jezik bi, po njenom mišljenju, trebalo da bude osnovni mehanizam komunikacije između pripadnika različitih nacionalnih zajednica.
– Rešenje bi trebalo tražiti u promeni metodike nastave srpskog jezika kao nematernjeg, ali i u mogućnosti da se učenicima srpske nacionalnosti ponudi mogućnost učenja dominantnog jezika sredine kao izbornog predmeta. Paradoksalno zvuči činjenica da je u Vojvodini proteklih godina započeta priprema za upis učenika u bilingvalna odelenja na engleskom, francuskom i nemačkom jeziku, a da ne postoje takva odelenja, na primer, na mađarskom, slovačkom, rumunskom, rusinskom, hravtskom ili nekom drugom jeziku koji je u službenoj upotrebi u nekom od vojvođanskih mesta– iznosi Aniko Muškinja Hajnrih.

Problemi sa jezikom

Načinom predavanja srpskog jezika nije zadovoljno 27,2 ispitanika, dok 68,2 njih smatra da im znanje srpskog omogućava nastavak školovanja u Srbji, dok suprotno tvrdi 18,4 odsto djaka.

– Rezultati su ukazali da diskriminacija nije dominantna u odnosima među učenicima, kao i da iskazivanje diskriminatorskih stavova među njima ne preovlađuje, ali vrlo je uočljivo da ne postoji kvalitetan društveni odnos između učenika različite nacionalnosti, ni u školi ni van nje! Vršnjačke grupe se međusobno odvajaju uglavnom zbog jezika kojim govore, a na taj načini prema nacionalnoj i etničkoj pripadnosti – kaže Muškinja. – Obrazovani sistem obezbeđuje učenje srpskog jezika za učenike pripadnike manjinskih nacionalnih zajednica, ali učenje srpskog jezika je nedovoljno kvalitetno i, što je najgore, nedovoljno upotrebljivo u svakodnevnoj komunikaciji, čak i posle deset i više godina učenja! S druge strane, đaci srpske nacionalnosti u sredinama gde čine brojčano manju nacionalnu zajednicu nemaju ni mogućnost učenja dominantnog jezika sredine. To čini da se umesto upoznavanja i komunikacije dešava sasvim suprotno, nepoznavanje, udaljavanje, zatvaranje u svoje etničke sredine i vršnjačke grupe!

Tako se, iako je diskriminacija često u fokusu pažnje javnosti, gotovo sve rasprave završavaju isključivo podacima o tome da li ima diskriminacije ili ne, u okviru društva ili prema pojedincima i društvenim grupama. O uzrocima ove pojave diskriminatorskih stavova, kao i posledicama koje diskriminacija može imati, vrlo retko se govori.

Branislava Opranović (Autonomija)