Nënshkrimi i Marrëveshjes së Përgjithshme Kornizë për Paqe në Bosnjë dhe Hercegovinë, e njohur më mirë si Marrëveshja e Paqes e Dejtonit, tre dekada më parë, më 21 nëntor 1995, formalizoi armëpushimin e arritur më parë midis palëve ndërluftuese në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe shënoi fundin e konfliktit të armatosur të tmerrshëm dhe, natyrisht, krejtësisht të pakuptimtë në këtë republikë. Ishte e treta në një seri luftërash jugosllave që gjatë katër viteve morën rreth 130,000 jetë njerëzore dhe lanë miliona të paaftë përgjithmonë, njerëz me probleme serioze mendore të shkaktuara nga traumat e luftës, të pastrehë, refugjatë, emigrantë dhe njerëz që u bënë viktima të luftës për arsye të ndryshme.

Arritja e marrëveshjes për kontratën e inicializuar nga presidentët e atëhershëm të Serbisë, Kroacisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës në Bazën Ajrore të Ushtrisë Amerikane „Wright Patterson“ në këtë qytet në shtetin federal të Ohajos i dha fund aksionit më të gjatë kundër luftës në rajonin tonë – ndezjes së qirinjve për të gjitha viktimat e luftës; me atë akt simbolik, i cili zgjati pa ndërprerje, në formate, afate dhe periudha të ndryshme gjatë atyre katër viteve të luftës, aktivistët e grupit kundër luftës Lëvizja për Paqe në qytetin jugor të Vojvodinës, Pançevë, donin t’u bënin homazh dhe respekt të gjitha viktimave të pafajshme të Jugosllavisë, pavarësisht se në cilën anë të vijës së frontit ndodheshin.

Zonë e demilitarizuar

Duke ndjekur shembullin e shokëve të tyre në Beograd, të cilët më parë, më 8 tetor 1991, filluan të ndeznin qirinj përpara ndërtesës së Presidencës Serbe në qendër të Beogradit, paqeruajtësit e Pançevës u mblodhën për të njëjtin rast të martën, më 12 nëntor të atij viti, në Sheshin e Lirisë, i quajtur në gjuhën e folur sheshi përpara bankës Privredna, në këtë qytet.

Çdo të martë nga ora 19:30 deri në orën 20:00 dhe të mërkurën nga ora 17:00, pas protestës së heshtjes së Grave me të Zeza, aktivistët e Lëvizjes për Paqe në Pançevë mblidheshin për të nderuar të gjitha viktimat e konflikteve që në atë kohë ende ndodhnin vetëm në Kroaci. Nga 7 dhjetori, ky aksion u zgjat deri të shtunën nga ora 17:00, sepse në atë kohë vinte nga Beogradi numri i ri i javores Vreme, kështu që ky aktivitet shërbeu si një mundësi e mirë për lexuesit e rregullt të kësaj reviste për të marrë kopjen e tyre.

Gjatë këtij dhe aksioneve të tjera të përhershme, u mblodhën nënshkrime për peticionin „Njëqind mijë nënshkrime për paqe“. Me këtë iniciativë, aktivistët e paqes mbrojtën midis qytetarëve qëllimin që, nëse mbledhin një numër të mjaftueshëm nënshkrimesh, t’i detyrojnë anëtarët e Parlamentit të Serbisë të diskutojnë, siç parashikohet nga Kushtetuta, thirrjen e një referendumi me pyetjen: „A jeni dakord që qytetarët e Serbisë, me urdhër të autoriteteve, të çohen në luftë jashtë territorit të Republikës së Serbisë?“.

Tashmë gjatë javës pasardhëse, ndezja e qirinjve u bë një ngjarje e përditshme nga ora 19:30 deri në 20:00, përveç të shtunës, në të cilën orari i rregullt mbahej në 17:00. Peticioni i përmendur mund të nënshkruhej, përveç në këto raste, në takimet e rregullta të Lëvizjes për Paqe të martave në ambientet e Bashkësisë Lokale „Stari Grad“ dhe gjatë forumeve kundër luftës të organizuara të premteve në të njëjtin vend.

Në atë kohë, aktivistët e Pançevës e shpallën Sheshin e Lirisë një Zonë të Demilitarizuar dhe si i tillë u bë një vend i njohur nga aktivitetet rrugore të anëtarëve të grupit lokal të paqes. Përveç veprimit të përshkruar, gjatë gjysmës së parë të viteve nëntëdhjetë të shekullit të kaluar, shumë të tjerë u realizuan në atë zonë: Ju votuat – vdisni urie, Geto e parë në Serbi, Kujtoni Sarajevën, janë vetëm disa prej tyre. Skenari i disa prej këtyre veprimeve parashikonte që pjesëmarrësit të ndiznin një qiri në kujtim të të gjitha viktimave të luftës.

Përfundoi në Beograd, vazhdoi në Pançevë

Dhe ndërsa aksioni i ndezjes së qirinjve kundër luftës çdo natë (nga ora 20:30 deri në 21:00) në Beogradin fqinj zgjati saktësisht pesë muaj – të fundit u ndezën më 8 shkurt 1992 – banorët e Pançevës, së bashku me paqeruajtësit nga Crepaja aty pranë, vazhduan ta praktikonin atë me zell të pashuar. Ata mblidheshin çdo mbrëmje në këtë vend për të njëjtën arsye, dhe pas një kohe, Jesenka Mandrino (1951-2014), mësuese historie në disa shkolla fillore dhe të mesme në Pançevë dhe zonën përreth, mori përsipër organizimin dhe performancën.

Gjatë viteve të ardhshme, ajo me këmbëngulje dhe vazhdimisht vinte në Zonën e Demilitarizuar çdo të shtunë në mbrëmje, duke rregulluar „rekuizitat“ rreth saj në mënyrë që, kur i ndizte, një lojë e hollë dritash krijonte një skenë që u sugjeronte atyre që e prisnin dhe kalimtarëve se ndezja e një qiriu ishte më e pakta që mund të bënin në kujtim të viktimave nga të gjitha anët.

Përveç motiveve morale, nxitjeve thellësisht humane, vlerave universale njerëzore dhe nevojës për të treguar dhembshuri, Senka u shty në këtë gjest edhe nga arsye personale – motra e saj Sllavenka e kaloi të gjithë rrethimin e Sarajevës në qytet, dhe meqenëse punonte si mësuese në një çerdhe, ajo vizitonte kopshtet me biçikletë, të gjitha me një fizarmonikë në shpinë, për të luajtur dhe kënduar këngë fëmijësh për fëmijët.

Është interesante që gjatë kohëzgjatjes së këtij aksioni, policia nuk ndërhyri as edhe një herë, dhe as nuk e legjitimoi Senkën dhe pjesëmarrësit e tjerë. Dhe ajo mundi, për shembull, të justifikonte veprimet e saj në mënyra të ndryshme – nga parandalimi i përdorimit të flakëve të hapura në një vend publik deri te minimi i rendit kushtetues të Republikës së Serbisë. Pse kjo nuk ndodhi do të mbetet sekret përgjithmonë – ata duhet të kenë gjykuar se Senka dhe paqeruajtësit e tjerë nuk ishin të dhunshëm, dhe gjithsesi ata dinin gjithçka për aktivitetet e tyre, sepse nuk bënë asgjë fshehurazi, përkundrazi, puna e grupit paqeruajtës ishte absolutisht transparente.

Ndodhi një herë në historinë e policisë së Pançevës që zyrtarët të mos abuzojnë me pushtetin e tyre dhe të vlerësojnë saktë se këto tubime përkujtimore nuk kërcënonin sigurinë në asnjë mënyrë.

Vertikalet shpirtërore dhe kuptimet shoqëruese të kësaj hapësire janë zhdukur gjithashtu

Tridhjetë (dhe më shumë) vjet kanë kaluar që nga ngjarjet e përshkruara. Me rindërtimin e Sheshit të Lirisë, të përfunduar në vitin 2009, nga ky vend takimi dhe kryqëzimi i energjive të ndryshme fisnike, nga kjo skenë në qendrën e rreptë të Pançevës ku u zhvilluan shumë ngjarje pozitive, u hoqën pothuajse të gjitha objektet fizike që kujtonin rëndësinë që kishte sheshi – për shembull, u shemb shatërvani që shërbente si „skenografia“ kryesore, mbi të cilin shfaqeshin letra të shtypura dhe banderola me mbishkrimin Për të gjitha viktimat e luftës, dhe rreth të cilit mblidheshin qytetarët, ndiznin llamba dhe qirinj dhe bisedonin me zë të ulët.

Vertikalet shpirtërore dhe kuptimet shoqëruese të kësaj hapësire janë zhdukur gjithashtu – vështirë se sot njerëzit e Pançevës, përveç aktorëve dhe bashkëkohësve të ngjarjeve të përshkruara, e dinë se gjatë viteve të nëntëdhjeta të shekullit të kaluar, drejtkëndëshi i ish-Tregut të Grurit ishte një vend i mosdhunës, butësisë, tolerancës dhe dashurisë.

Deri në botimin e një monografie gjithëpërfshirëse mbi aktivitetet kundër luftës në Pançevë, le të japin tekste të tilla të paktën kontribute të vogla në ruajtjen e kulturës së kujtesës.

Përkthyer nga: Lenka Rabasović

Nenad Živković (Autonomija/ustupljene fotografije)

Tekst je napisan uz podršku Pro Peace Beograd, u okviru projekta “Jedan dan u mesecu”