Sredinom novembra, godišnja akademska konferencija Udruženja za slovenske, istočnoevropske i evroazijske studije (ASEEES) u Vašingtonu okupiće više od 2500 istraživača i istraživačica iz celog sveta, od kojih čak stotinak članova New Yugoslav Studies Association (Udruženje za nove jugoslovenske studije, kraće: NYSA). Potonji će se tokom petodnevnog skupa uhvatiti u koštac sa temama iz jugoslovenske prošlosti i postjugoslovenske sadašnjosti.

Na prezentacijama, panelima i diskusijama biće reči o nasleđu Narodnooslobodilačke borbe, Pokretu nesvrstanih i jugoslovenskom geopolitičkom “trećem putu”, vidovima solidarnosti u okviru međunarodne levice i oblicima kulturnog sećanja na federaciju, jugoslavizmu, antijugoslavizmu i jugonostalgiji, umetničkim avangardama 20. veka, književnosti i filmu pre i posle raspada SFRJ, ali i ratovima u Jugoslaviji. Za mlado udruženje NYSA, biće to najbrojniji skup, te još jedna prilika da demonstrira vitalnost novih jugoslovenskih studija.

„Nakon par ranijih pokušaja, nekolicina nas smo odlučili da strateški iskoristimo postojeću infrastrukturu udruženja ASEEES kako bismo povezali istraživače, studente, kulturne radnike i širu jugoslovensku zajednicu. Cilj nam je bio da stvorimo infrastrukturno jezgro kako bismo još bolje povezali dosadašnje organizacione napore između dijaspore i regije. Tako se rodila zamisao za NYSA“, objašnjava suosnivačica i kopredsednica udruženja Bojana Videkanić, inače vanredna profesorka na kanadskom Univerzitetu Vaterlo (University of Waterloo).

„Identifikovali smo grupu od tridesetak osoba na ASEEES konferenciji i ubrzo je postalo očigledno da postoji veliko interesovanje za pitanja o Jugoslaviji“, dodaje ona.

Udruženje danas ima svoj vebsajt (newyugoslavstudies.org), te mejling listu preko koje se, na engleskom, razmenjuju informacije o knjigama, simpozijumima, projektima i umetničkim događanjima, otvorenim pozicijama na univerzitetima, ali i dele pozivi na međunarodnu solidarnost, poput recentnih peticija za podršku studentskim antikorupcijskim protestima u Srbiji.

O razmerama mreže svedoči i činjenica da se takozvanom listservu nedavno pridružio 500. član. Zajednicu danas čine doktorandi, postdoktorandi, predavači, profesori, umetnici, prevodioci, aktivisti i drugi ljudi koji žive na južnoslovenskom prostoru, deo su jugoslovenske dijaspore ili prosto zainteresovani za novojugoslovenska strujanja iako nemaju porodičnih veza sa regijom.

Mimo ASEEES konferencije kao godišnjeg mesta susreta, udruženje aktivno razvija i svoje ogranke (chapters), svojevrsna čvorišta gde se jugoslovenskim temama akademska i šira zajednica bavi tokom čitave godine: u Beču, na univerzitetima Stenford i Kalifornija-Berkli, Torontu i Njujorku. Tako se, recimo, kalifornijska i bečka grupa već nekoliko godina sastaju po više puta mesečno na čitanjima, predavanjima, raspravama i filmskim projekcijama.

Ogranak u Torontu pokrenut je programima na temu “Jugofuturizama” (Yugofuturisms), priređenim krajem 2024. i tokom 2025. godine, dok je njujorški inaugurisan sredinom oktobra simpozijumom “Revolucionarna Jugoslavija: partizanska umetnost, arhive i film” (Revolutonary Yugoslavia: Partisan Art, Archives and Film). Bojana Videkanić naglašava da se saradnje dešavaju i izvan akademskih i umetničkih krugova, uglavnom u gradovima sa većom jugoslovenskom dijasporom, a kao neke od severnoameričkih primera navodi grupu Crvena dijaspora u Torontu, Bosanski filmski festival (Bosnian Film Festival) u Njujorku, radio emisiju No Hope, No Fear u Hamiltonu i muzički program Yugoslavia Rocks u Klivlendu, koncipiran oko jugoslovenskog repertoara.

Premda verovatno najbrojnija skupina ove vrste, NYSA samo je deo izuzetnog interesovanja za jugoslovensku istoriju, ideologiju, društvo, politiku i kulturno-umetničku produkciju koje u poslednjih petnaestak godina vlada na stranim univerzitetima.

„Ovo probuđeno interesovanje dolazi nakon više od trideset godina gotovo potpunog negiranja, te ponekad aktivnog zatiranja socijalističkih ideja i materijalnih ostataka Jugoslavije“, tvrdi Videkanić.

Po njenom mišljenju, temelj za nova gledišta na SFRJ treba tražiti u ranim istupanjima intelektualaca i kulturnih aktera poput Predraga Matvejevića, Darka Suvina, Borisa Budena, Rastka Močnika, Dubravke Ugrešić, Slavenke Drakulić, Stipe Šuvara, Viktora Ivančića i mnogih drugih, te listova (Arkzin, Feral Tribune, Zarez) koji su još od početka 1990-ih raspad Jugoslavije tumačili u svetlu globalnog uspona neoliberalnog kapitalizma i sistematskog brisanja socijalizma. Videkanić ocenjuje da je, nakon odbacivanja progresivnog i emancipatorskog nasleđa SFRJ tokom 1990-ih, 2000-ih usledio zaokret ka drugačijim – neutralnim ili afirmativnim – tumačenjima.

Za Videkanić je ovaj zaokret umnogome generacijski, budući da su ga predvodili istraživači koji su stasali na našim prostorima tokom rata, da bi se potom školovali na visokoškolskim ustanovama u Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Austriji, SAD i Kanadi, između ostalih.

U istom periodu počinju da se pojavljuju i relevantne publikacije na jugoslovenskim jezicima i engleskom, poput “Kulture sećanja” Todora Kuljića (2006), “Disintegration in Frames” Pavla Levija (2007) ili “Kako misliti partizansko umetnost? ” Miklavža Komelja (2009), nakon kojih će uslediti niz naslova kao što su Kuljićevo “Sećanje na titoizam” (2011), “Retracing Images” (prir. Daniel Šuber i Slobodan Karamanić, 2012), “Yuropa” Tanje Petrović (2012), “Modernism In-Between” Vladimira Kulića, Maroja Mrduljaša i fotografa Volfganga Talera (2012), “Samo jednom se ljubi” Darka Suvina (2014), “Women and Yugoslav Partisans” Jelene Batinić (2015), “Partisans in Yugoslavia” (prir. Miranda Jakiša i Nikica Gilić, 2015), “Restavracija kapitalizma” Lilijane Burcar (2015), “Alienation Effects” Branislava Jakovljevića (2016), “Paradoks neplačanega umetniškega dela” Katje Praznik (2016), “Partisan Ruptures” Gala Kirna (2019), “I Am Jugoslovenka!” Jasmine Tumbas (2022) i mnogi drugi. Uporedo sa tim priređuju se brojne izložbe (Sezgin Bojnik, Katja Kobolt, Suzana Milevska, Jelena Vesić, Natalija Vujošević, Vesna Vuković), nastaju eksperimentalni radovi (Amir Husak, Bojan Stojčić, Tamara Vukov), rađaju kolektivi (WHW, Turkoslavia, BLOK, PRELOM, Global Balkans i Crvena – Sarajevo) i naučni skupovi (“Socijalizam na klupi” u organizaciji pulskog Centra za kulturološka i povijesna istraživanja socijalizma), piše i prevodi beletristika i snimaju filmovi o nekadašnjoj zajedničkog državi.

U poslednjih nekoliko godina, fenomen je dosegao takve razmere da je nemoguće pobrojati knjige, zbornike, naučne radove, konferencije, simpozijume i umetnička dela posvećena različitim aspektima jugoslovenske ostavštine.

Djordje Popović, docent na Univerzitetu Kalifornije (Berkli), napominje međutim da NYSA “nikako nije ni prva ni jedina grupa koja je pokušala da objedini naučne i kulturne radnike koji se bave jugoslovenskim i socijalističkim temama”. Popović je i sam učestvovao u nekoliko takvih inicijativa, kakve su Socialism or Barbarism i Crvena dijaspora, a osim Socijalizma na klupi, podvlači i doprinos Razgovora o Jugoslaviji u Muzeju Jugoslavije u Beogradu, te međunarodne Konferencije postdiplomskih studenata južne slavistike u Beču.

„Mislim da je ovo čemu svedočimo u poslednjih 10 ili 20 godina metodološko preusmeravanje, (ponovno) pojavljivanje kritičkog, dijalektičkog ili istorijsko-materijalističkog pristupa, koji nadahnuće crpe iz nekoliko komponenti jugoslovenskog eksperimenta: partizanske borbe i jugoslovenske revolucije, socijalističkog samoupravljanja i društvene svojine, Pokreta nesvrstanih itd. Isprva se ovi i mnoštvo drugih zaboravljenih, odbačenih ili prosto zabranjenih jugoslovenskih fenomena mogu učiniti tek kao predmeti novojugoslovenske analize. Ali oni su više od toga jer svi u različitoj meri sadrže tragove nečega što nedostaje današnjoj društvenoj i političkoj praksi, a to je prisustvo (revolucionarnog) subjekta koji može da utiče na vlastite uslove mogućnosti“, primećuje Popović.

Nove jugoslovenske studije – termin koji je već sredinom 2000-ih koristila Grupa Spomenik – okrenute su budućnosti. Popović upućuje na reči Grupe Spomenik iz zbornika “Jugoslavija zašto i kako? ” (objavio Muzej Jugoslavije 2019.), za koju su nove jugoslovenske studije “ona vrsta kreativnog teorijskog i praktičnog angažmana koji u sebi nosi snažnu dimenziju ideološke kritike, osporavanja i razgradnje političkog statusa kvo”.

Videkanić se slaže da se radi o promeni paradigme, od negativne i defetističke vizure i fokusa na (etno)nacionalizmu koji su preovladavali tokom ranih 1990-ih do šireg, raznovrsnijeg i nijansiranijeg sagledavanja socijalističke prošlosti i raspada Jugoslavije. U skorijim istraživanjima, Videkanić uočava internacionalizaciju tema i metodologija.

„Istraživači poput Dijane Jelače, Nataše Kovačević, Vladimira Kulića i Ljubice Spaskovske sve češće istoriju Jugoslavije situiraju u globalnom kontekstu, poredeći je sa drugim regijama i ističući aktivno učešće Jugoslavije u međunarodnim pokretima kao što su Pokret nesvrstanih i Ujedinjene nacije. Ovaj komparativni pristup naglašava veze između Jugoslavije i zemalja unutar i izvan socijalističkog bloka, čime se prevazilazi nekada dominantni narativ koji ju je prikazivao tek kao propalu multinacionalnu državu. Osim toga, vlada sve veće zanimanje za arhivska istraživanja putem kojih se politički, ekonomski, kulturni i društveni život u Jugoslaviji može podrobnije ispitati“, sažima Videkanić.

U poslednjih par decenija nacionalističkog revizionizma, kada se nasleđe SFRJ u različitoj meri odbacuje u državama naslednicama – revidiranjem udžbenika istorije, skrnavljenjem spomenika Narodnooslobodilačkoj borbi, rehabilitovanjem kolaboracionista – rasvetljavanje nedovoljno proučenih aspekata jugoslovenskog socijalističkog iskustva ukazuje kako na nekadašnje prakse, tako i na moguće horizonte budućnosti.

„Nakon tri decenije etno-državnog nacionalizma u regiji, postalo je jasno da je, uprkos neporecivim izazovima i protivrečnostima, socijalistička Jugoslavija nudila progresivniji model od svojih naslednica. Reč “nove” u imenu našeg udruženja oslikava našu istorijsku svest: mi ne zahtevamo povratak u prošlost, već kritičko razmatranje sa povlašćenog gledišta koje su nam pružile tri decenije potonjeg iskustva. Zbog toga je udruženje NYSA beskompromisno jugoslovenske orijentacije“, odlučna je Bojana Videkanić.

„Istražujemo aspekte u kojima je Jugoslavija predstavljala progresivnu alternativu, kako bismo naglasili ulogu koju njeno nasleđe može da odigra u emancipatorskim odgovorima na goruće političke i društvene dileme našeg vremena – kako u regionu tako i na međunarodnom nivou. Odluka da zadržimo reč “Jugoslavija” u imenu jeste promišljen čin otpora korozivnom dejstvu neoliberalnog kapitalizma, imperijalizma i novih oblika društvene i političke opresije od 1990-ih do danas“, objašnjava kopredsednica NYSA.

Dok desna strana političkog spektra zalaganja za kritičko-afirmativnu revalorizaciju ovog nasleđa neretko pokušava da diskredituje kao jugonostalgično zarobljena u idealizovanoj prošlosti, Videkanić potcrtava njihov značaj za današnji politički trenutak.

„U savremenom svetu obeleženom sve snažnijim podelama, buđenjem starih i usponom novih oblika fašizma i odbacivanjem humanističkih vrednosti, lekcije socijalističke i nesvrstane Jugoslavije bitnije su nego ikad“, tvrdi ona.

Za dinamičnost ne samo ovog udruženja već i čitavog akademskog polja ključna je činjenica da se sve više studenata (uključujući i one na osnovnim studijama) i istraživača na početku karijere okreće ovim temama.

„Mlade generacije prepoznaju značaj ovog nasleđa za budućnost i sve su posvećenije razumevanju i prenošenju vrednosti kojima nas uči jugoslovenska istorija“, kaže Videkanić.

Đorđe Popović i na svojim predmetima na Univerzitetu Kalifornija-Berkli može da posvedoči ovom podmlađivanju.

„Predavanja bosansko-hrvatsko-srpskog jezika (BCS) i jugoslovenske književnosti puna su studenata, od kojih većina nije jugoslovenskog porekla. Ono što ih je privuklo jugoslovenskom iskustvu – u tolikoj meri da čak i uče naš jezik – nije nekakva morbidna fascinacija društvom koje se raspalo. Možda je tako bilo 1990-ih, ali danas, kada se i njihov svet raspada (i to umnogome po scenariju 1990-ih), “Jugoslavija” postaje izraz pobunjenog i kritičkog duha i redak model intelektualnog i političkog angažmana koji se ne zasniva na prećutnom pristanku. Jedna ključna teza koju je izneo Kolektiv autora Aktiva u članku “7+1 teza o mračnom raspadu Jugoslavije”, objavljenom 2012. u dodatku Novosti dobro dočarava ovu promenu u poimanju jugoslovenskog iskustva: “Jugoslavija nije ime za slom, već za pobedu politike nad mnogo nadmoćnijim neprijateljima (fašizam, staljinizam, imperijalizam)”“, zaključuje Popović.

Izvorni tekst objavljen 1.11.2025. na Portalu Novosti pročitajte OVDE.

Nikola Radić (Portal Novosti, foto: mapa)