„Novine su dobre onda ako u njihovom glasu čujemo i sopstveni“

Peter Esterhazi

Jedno od najdrastičnijih odstupanja od evropskih standarda za medije u demokratiji prisutno je u pogledu nezavisnosti medija od političkih uticaja – konstatovano je u, nedavno predstavljenom, istraživanju o medijskim slobodama u Srbiji na osnovu 27 indikatora Saveta Evrope. Ovim izveštajem o „Medijskim slobodama Srbije u evropskom ogledalu“ još je ukazano da je nezavisnost uređivačke politike „posebno ugrožena u javnim medijima na jezicima nacionalnih manjina“. Sa druge strane, ovih dana, u javnoj prepisci o jednoj od medijskih tema, predsednik Nacionalnog saveta Mađara Tamaš Korhec kaže: „Kada bih samo znao kakvu to nezavisnost čuvaju neki od Nacionalnog saveta Mađara!“

Nekako u sličnom rasponu smeštaju se i ocene o posledicama uloge nacionalnih saveta u medijima od kada su ta tela, evo već osmu godinu, preuzela ulogu osnivača u ključnim manjinskim listovima. Od tadašnje najave predstavnika manjinske političke elite da će to „za sledeće decenije definisati kretanja u manjinskom javnom informisanju“, ali i uz neprestane tvrdnje da se „ne može govoriti o pritisku na medije“, do ocena da su ti mediji postali svojevrsni partijski bilteni onih stranaka koje su dominantne u nacionalnim savetima.

Imamo, naravno, opštu pravnu regulativu prema kojoj “niko ne sme, ni na posredan način“ da ograničava slobodu medija zloupotrebom prava, uticaja ili kontrole sredstava informisanja, mada, nažalost, ne i mehanizme za kontrolu pravičnog i ravnopravnog tretmana političkih stranaka u medijima. Ali, ako je već u regulativu izbornog procesa ugrađena obaveza medija da obezbede ravnopravnost u izveštavanju, moguće je bar oslušnuti – da parafraziramo književnika Esterhazija – čije smo to glasove, i u kojoj meri, mogli da čujemo u predizbornoj kampanji u tri lista na mađarskom jeziku.

O zastupljenosti političkih aktera

Monitoringom je obuhvaćemo izveštavanje tri lista, odnosno medijska proizvoda na mađarskom jeziku: dnevnog lista „Mađar so“ (Magyar Szó), nedeljnika „Het nap” (Hét Nap) i dodatka srpskog lista „Blic” „Edeš othon“ (Édes Otthon), koji na mađarskom jeziku izlazi jednom nedeljno. Dnevni list „Mađar so” i nedeljnik „Het nap” jesu listovi sa najdužom tradicijom izlaženja na mađarskom jeziku u Srbiji i njihov osnivač je Nacionalni savet mađarske nacionalne manjine, a nedeljnik „Edeš othon” u dnevnom listu „Blic” najsvežije je izdanje na mađarskom jeziku, koje je počelo da izlazi nedugo pre početka monitoringa, obavljenog u periodu između 7. aprila i 3. maja ove godine. U slučaju nedeljnih izdanja, analizirano je izveštavanje u poslednjem mesecu, a u slučaju dnevnog lista – u poslednjoj nedelji izborne kampanje uoči prvog kruga izbora.

Kakva je, dakle, bila zastupljenost političkih aktera, njihova predstavljenost kada su govorili, ili kontekst u kojem se pominjani u štampanim medijima na mađarskom jeziku tokom predizbornog izveštavanja?

Među svim političkim akterima – političkim partijama i koalicijama, predsednicima opština i gradonačelicima, predstavnicima lokalne, pokrajinske i republičke vlasti, Nacionalnog saveta Mađara, nevladinih organizacija , udruženja i verskih subjekata kao učesnika izbora, ili inostranih aktera domaće izborne kampanje – pojedinačno je Savez vojvođanskih Mađara najzastupljeniji u sva tri lista. Od 16,6 procenata u izdanju „Edeš othon“, preko 30,7 odsto u „Mađar sou“, do bezmalo 34 odsto zastupljenosti u „Het napu“. Tu, međutim, osim i evidentnih razlika u uređivačkoj politici i razlika u odnosu na vlasništvo ili ulogu osnivača u tim listovima, kao i drugih, gotovo i da prestaje svaka sličnost u predizbornom izveštavanju tri lista – sa jedne strane, najnovijeg izdanja na mađarskom jeziku i, sa druge strane, listova kojima je osnivač Nacionalni savet Mađara. U izdanju „Edeš othon” među partijskim političkim subjektima grupacija mađarskih partija je za 20% manje zastupljena od grupe svih ostalih partija na političkoj sceni Srbije, a u listovima „Mađar so” i „Het nap” mađarske partije su za 11-12 procenata zastupljenije od grupacije svih ostalih partija u Srbiji. Najizrazitije razlike među analiziranim listovima, međutim, uočavaju se u pogledu tretmana Saveza vojvođanskih Mađara (SVM), stranke koja ima dominantnu ulogu u Nacionalnom savetu mađarske nacionalne manjine.

Ko to tamo govori?

U pogledu ravnopravnog i pravičnog tretmana političkih partija, rezultati monitoringa dodatka „Edeš othon”, pokazuju pokušaj uravnoteženijeg i balansiranog izveštavanja o političkim partijama, kako unutar celovite stranačke scene, tako i unutar zasebne grupacije mađarskih partija. Recimo, u krugu mađarskih stranaka, SVM je zastupljen sa 60, a četiri druge mađarske stranke – Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara (DZVM), Građanski savez mađara (GSM), Pokret mađarske nade (PMN) i Demokratska stranka vojvođanskih Mađara (DSVM) – sa po 10 procenata. U ovom izdanju uopšte nema direktnog obraćanja političkih subjekata, niti njihovih fotografija, već nezavisnih ličnosti, a kontekst u kojem se pominju politički akteri je pretežno neutralan, ili je kritički. U negativnom kontekstu, pojedinačno, u najvećem broju slučajeva (33%) se pominje Savez vojvođanskih Mađara.

Sa druge strane, rezultati monitoringa pokazuju da SVM u listovima „Mađar so” i „Het nap” ima izrazito povlašćen tretman i da je izveštavanje ovih listova neuravnoteženo i pristrasno u korist SVM-a i u okviru stranačke scene Srbije u celini, i u okviru grupacije mađarskih partija. U toj zasebno posmatranoj grupi od ukupno šest postojećih mađarskih partija SVM je u „Mađar sou” zastupljen sa blizu 78 odsto, a u „Het napu” sa blizu 98 odsto. U izveštavanju nedeljnika „Het nap” četiri mađarske partije su dikriminisane na način da se ni ne pominju, jer je pored SVM-a izveštavano o samo još jednoj mađarskoj partiji (GSM) a ostale se ni ne pominju.

Već iskazana dominantna pozicija SVM-a među svim registrovanim političkim akterima još je u „Mađar sou” i „Het napu” izraženija u strukturi onih kojima je u tekstovima data prilika i za neposredno obraćanje. Preko polovine političkih aktera koji se direktno obraćaju u dnevnom listu su iz grupacije mađarskih političkih stranaka, a blizu 14 odsto iz grupacije svih ostalih partija. Pojedinačno među partijama, najviše prilike da direktno govore dobili su predstavnici SVM (41,7% od svih „govornika” ukupno) i Demokratske stranke (6,3%). Mimo grupacije mađarskih partija, sa stranačke scene Srbije, osim DS, registrovano je još oglašavanje predstavnika URS (dva puta), kao i SNS, LDP,LSV i manjinske koalicije „Sve zajedno” po jedan put. Među onima koji se direktno citiraju u dnevniku, značajno je prisustvo stranih subjekata (7,5%), koliko su zastupljeni i gradonačelnici i predsednici opština. Lokalna, pokrajinska, i republička vlast je u direktnom obraćanju pojedinačno zastupljena ispod tog procenta. Među političkim akterima koji se u „Het napu” neposredno obraćaju, opet, predstavnici SVM-a učestvuju sa 53%. Citira se od mađarskih stranaka još samo predstavnik GSM-a (2%), a od stranaka su među „govornicima” pojedinačno sa po 2% učešća zastupljeni jedino DS, LSV i URS. Sa po 10% zapaženije je učešće predstavnika pokrajinske vlasti i Nacionalnog saveta Mađara, kao i stranih subjekata sa oko 8%.

Meri li se učešće političkih „govornika” u ukupno 3595 registrovanih redova citata u „Mađar sou” i 1919 redova u „Het napu”, gradacija se nastavlja. Preko polovine citata po broju redova (55,2%) pripada predstavnicima SVM-a, a dve trećine redova (66,8%) u „Het nap”-u. Demokratska stranka je zastupljena sa 8,2% u „Mađar sou”, a u „Het napu” sa 0,05%.(B.Tadić).

U sva tri analizirana lista kontekst u kojem se govori o pominjanim političkim subjektima većinom je (približno 70%) neutralan, odnosno informativan. U „vrlo pozitivnom” ili „pozitivnom” kontekstu u „Mađar sou” se pojedinačno najviše govori o SVM (44,4%), kao i u „Het napu” (51,7%), a u analiziranim brojevima dodatka „Edeš othon” nije zabeleženo pominjanje nijednog političkog subjekta u pozitivnom kontekstu. U „vrlo negativnom” ili „negativnom” kontekstu u „Mađar sou” se pojedinačno najviše javlja DS (17,8%), kao i u „Het napu” (23,2%). Slično je i sa ilustracijama: predstavnici SVM-a su pojedinačno u najvećem broju predstavljeni i fotografijom u listovima „Mađar so” (43,9%) i „Het nap” (45,8%). Povlašćeni tretman SVM-a u napisima „Mađar soa” i „Het napa” uočljiv je, konačno, ne samo u obaveštavanju o partijskim subjektima, već i u izveštavanju o aktivnostima funkcionera vlasti, kao jedne vrste prikrivene političke promocije u predizbornom periodu, imajući u vidu da je najveći broj od ukupno registrovanih političkih aktera iz vlasti (56%) iz okruženja Saveza vojvođanskih Mađara.

Očuvanje uticaja

Politički kontekst za ispoljenu otvorenu pristrasnost u korist SVM-a u predizbornom izveštavanju „Mađar soa” i „Het napa” moguće je tražiti u često isticanom stavu prema kojem „samo nacionalno organizovane partije mogu da zastupaju interese mađarske nacionalne zajednice” i da jedino SVM raspolaže potrebnom snagom za to, dok su na „mađarskom terenu” svi drugi slabi, pa zbog toga „glasanje za njih praktično znači bacanje glasa”. Demokratska stranka, koja je među partijskim subjektima pojedinačno posle SVM-a najzastupljenija u izveštavanju „Mađar soa” i „Het napa”, tretirana je očigledno kao glavni politički suparnik SVM-a, imajući u vidu i da je u ovim listovima ubedljivo najviše pominjana u negativnom kontekstu. Generalni odnos i ova dva lista prema majskim izborima 2012. i predizbornoj komunikaciji može da se izrazi kroz stav (I. Pastora) da se „u izborima u našem slučaju radi o tome da li će preko SVM-a vojvođanska mađarska zajednica očuvati svoju težinu, uticaj i svoju snagu u situacijama pogodbi”.

O meri u kojoj je prigrljena ne jednom definisana opomena tipa da je „sloboda medija važna, ali da se novinarima može dati sloboda samo dok ona ne prekorači granice date zajednice“, konačno, svedoči i da savezničko delovanje, ili otvorena politička pristrasnost „Mađar soa” i „Het napa” u korist SVM-a tokom predizbornog perioda nisu ispoljeni samo u novinarskom izveštavanju. Nejednak tretman učesnika izbora uočen je i plasiranju redovnih servisnih informacija sa najavama predizbornih manifestacija, pa je tako „Mađar so” svakodnevno objavljivao i kompletnu agendu kampanje SVM-a, ali nijedne druge stranke. Angažovanost dve redakcije ogledala se i u održavanju „usmenih novina” u vreme kampanje sa gostovanjem političkih aktera isključivo iz redova SVM, učešćem čelnika redakcija na promocijama na kojima su javno nastupali u korist te partije, kao i primerima iznošenja ličnog stava novinara ne samo u komentatorskim žanrovima. Tako autor ispod intervjua sa predsednikom SVM-a u „Het napa” dopisuje: „U interesu svih nas, želimo puno uspeha i sa aktivnom nadom onih koji veslaju u istom čamcu čekamo dobre vesti“.

„Dobrih vesti”, dakako, nema ni u pogledu pravičnog i ravnopravnog pristupa i uravnoteženog izveštavanja ni u ostalim listovima u Srbiji, bez obzira na jezik na kojem se pojavljuju, jer analize pokazuju da i oni uveliko „veslaju” u nekim drugim čamcima. Nema, međutim, ni neke utehe u tome. Kao ni u rezultatima spominjanog istraživanja o „evropskom ogledalu”, prema kojima među 50 anketiranih pripadnika manjina koji su angažovani oko informisanja na jezicima manjina ili rade u manjinskim medijima 62 odsto ispitanika smatra da manjinski mediji nemaju instrumente kojima se mogu zaštititi od uticaja nacionalnih saveta na uređivačku politiku.

Prošle jeseni, odmah po usvajanju Strategije razvoja sistema javnog informisanja u Republici Srbiji do 2016. godine, od predstavnika Ministarstva kulture, informisanja i informacionog društva, uz najavu da su nacionalni saveti zadržali pravo da osnivaju medije na jezicima nacionalnih manjina, javnosti je poručeno i da će „nacionalni saveti biti obavezni da medijima koje formiraju garantuju najveću moguću autonomiju u skladu sa evropskim standardima u toj oblasti“. Iz sadržaja strategije, međutim, nemoguće je iščitati i na koji će način to biti ostvareno i uz pomoć kojih mehanizama.

(Autonomija)