Tamo gdje demokratske vlade ne mogu da daju brze odgovore na objektivne probleme, ojačat će desnica, kaže u intervjuu Al Jazeeri kulturološkinja Aleksandra Bosnić Đurić, dodajući da ako je već posve jasno kako je nemoguće zauvijek iskorijeniti želju za uspostavljanjem jednoumlja, svijet nikada ni na trenutak ne bi smio odustati od ulaganja u demokratiju.
Ovogodišnji Dan pobjede nad fašizmom u Drugom svjetskom ratu 9. maj svijet dočekuje na razvalinama Ukrajine i hiljadama mrtvih i raseljenih zbog ruske invazije na tu zemlju koja traje već treći mjesec, a nije isključena i dalja eskalacija krize, pa i treći svjetski rat ili upotrebu nukleranog oružja.
Invaziju Vladimira Putina na susjednu Ukrajinu režim u Moskvi opravdava borbom protiv nacista, zbog čega će Drušvo za održivu budućnost – Koraci 9. maja u beogradskom kulturnom centru GRAD održati veliku tribinu Antifašizam danas – ko nam krade pobjedu?, na kojoj će se, između ostalog, pokušati postaviti granica između antifašizma i propagande. Bosnić Đurić će biti jedna od govornica na toj tribini.
Rusija će 9. maj, veliki državni praznik pobjede nad fašizmom proslaviti u vrijeme invazije Vladimira Putina na Ukrajinu. Ljude poprilično zbunjuje to opravdavanje nasilja borbom protiv fašizma, kako to sada radi režim u Moskvi?
–Ovogodišnja proslava pobede nad fašizmom u Rusiji, u vreme kada se zbog ruske agresije gradovi u Ukrajini pretvaraju u nešto što bi najviše podsećalo na postapokaliptične razvaline, izvesno jeste i vrhunski cinizam i vrhunac zlokobne agresivne političke iluzije i sasvim je dosledno omiljenim metodama diktatora i tvoraca totalitarnih režima – inverziji, simulaciji realnosti i manipulaciji kojima su građani bez predaha podvrgavani u ovakvim režimima. Za svoje hipnotisane sledbenike, ne samo u Rusiji nego i na Balkanu, Putin je agresiju na Ukrajinu opravdao borbom protiv “ukrajinskih nacista” i ovaj izgovor se nalazi u temelju njegovog opravdavanja nasilja… kako pred sopstvenim građanima, tako i pred svetom. Upravo je ovih dana, ruski novinar i dobitnik Nobelove nagrade za mir, Dmitrij Muratov osudio rusku propagandu, koja upotrebu nuklearnog oružja u raspletu rata u Ukrajini ne samo da ne isključuje, već i opravdava. Uz konstataciju da je najstrašnija stvar u Rusiji činjenica da je Putin stekao neograničenu i apsolutnu vlast, Muratov je imao potrebu da upozori da upotreba ovakvog oružja ne bi značila kraj rata, već kraj – čovečanstva… kao i da je najstrašnije to što donošenje ove odluke ne mogu da spreče ni parlament, ni civilno društvo, ni javnost. Vrhunski je cinizam, dakle, što će se ove godine 9. maja, državni praznik Pobede nad fašizmom u Rusiji proslaviti upravo sa predznakom jezive propagande, masovne hipnoze i pretnje novim svetskim ratom.
Takve pojave gledamo čak i ovdje, u bivšim jugoslovenskim zemljama – ovdašnje političke elite za sebe vrlo često tvrde da baštine antifašističke vrijednosti, ali istovremeno veličaju i presuđene ratne zločince. Kako uopće razumijevate takvu pojavu?
–Isuviše često se čini da postoji neka vrsta konsenzusa o tome da je sve dozvoljeno kada je reč o populističkom i politički utalitarnom modelovanju vrednosnih orijentacija građanki i građana. Odveć često da bi to moglo biti slučajnost, ova, sada već karakteristična zloupotreba i revizija kako istorije tako i vrednosnih sistema, postaje gotovo opšte mesto političkih elita u bivšim jugoslovenskim zemljama. To se posebno donosi na intenzivnu upotrebu same reči fašizam u najrazličitijim kontekstima, čak i u onima u kojima je sled događaja koji prati njenu upotrebu upravo suprotan njenoj suštini i njenom značenju. Tako će se u istovrsnom poretku, recimo u Srbiji, naći oni koji antifašistima proglašavaju kolaboracioniste tokom Drugog svetskog rata, kao i oni koji su, rado upotrebljavajući pojam antifašizam, otvorili javni prostor za presuđene ratne zločince koji neometano predaju na fakultetima, promovišu svoje knjige i agituju u medijima. Činjenica je da se ovim inverzijama povlađuje širokoj populaciji koja nije imala priliku da, od ratne destrukcije nekadašnjeg jugoslovenskog prostora do danas, transformiše svoje stavove. Tu priliku ukinule su im upravo političke elite o kojima govorite, sa ciljem populističke homogenizacije javnog mnjenja.
Izbori tokom aprila u nekoliko evropskih zemalja pokazali su da desničari negdje jačaju a negdje slabe u Evropi; suverenist Viktor Orban je pobijedio lijevu opoziciju na izborima u Mađarskoj, desna vlada Janeza Janše i on izgubili su izbore u Sloveniji, Emmanuel Macron je u vrlo neizvjesnoj utrci pobijedio desničarku Marine Le Pen u Francuskoj. Znači li to fašizam nikada ne može biti iskorijenjen u potpunosti, i da u demokratske vrijednosti uvijek treba ulagati iznova?
–Bojim se da znači. U onoj meri u kojoj je nemoguće zauvek iskoreniti želju za uspostavljanjem nasilnog jednoumlja i agresijom, kao najdestruktivnijim načinom za pokoravanje onih “drugih”, “stranih”, ili različitih a nesaglasnih. U zemljama koje su imale iskustvo prolaska kroz traume tiranija i diktatura, prestanak ulaganja u demokratske vrednosti gotovo po pravilu znači povratak na scenu utvara prošlosti. Činjenica je, takođe, i da desnica jača tamo gde demokratske vlade ne mogu da daju brze odgovore na objektivne problem, a s druge strane upravo takve “brze odgovore” najčešće nude desničarski populisti. To se dešava čak i u državama sa konsolidovanim demokratskim sistemima, kao što je, između ostalih, i Francuska. I to je uvek znak da “sirenski zov” retrogradnih “politika brzih rešenja” nikada ne bi trebalo potceniti.
Vaša teza je da bi se “dekonstrukcija nacionalističkih paradigmi”, kako ste jedne prilike to izjavili “po prirodi stvari” trebala desiti najprije u Srbiji, kada govorimo o bivšim jugoslovenskim zemljama. Zašto mislite da bi to pomoglo u sličnim procesima kasnije i u cijeloj regiji?
–Konstrukcija nacionalističkih paradigmi predratnih, kasnih osamdesetih u Srbiji, kao što znamo, izazvala je čitav niz lančanih reakcija i u drugim zemljama bivše Jugoslavije. Ona je, zasnovana na najpre teorijskoj invokaciji a potom i na praktičnoj izvedbi sna o jedinstvenoj Srbiji koja je, budući država “ugroženog i progonjenog narada”, od spoljnih i unutrašnjih neprijatelja, u svojevrsnom istorijskom “posedu prava” na vraćanje svih teritorija u kojima su živeli pripadnici srpskog naroda. Stari san o jedinstvenoj Srbiji se ovih godina, nažalost, prilično zloslutno emanirao i u novom snu o “srpskom svetu”, vraćajući na velika vrata nacionalističku paradigmu koja je, poput rekreiranih toksičnih masovnih zanosa, ozbiljno destabilizovala i društva u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Problem sa dugotrajnim nacionalističkim paradigmama visokog intenziteta jeste u tome što njihova disperzivnost i njihova istrajna dogmatičnost uvek pretpostavljaju i jednako snažnu reakciju u okruženju. To je uvek i kolektivni odgovor koji je zapravo indukovan kolektivnim sećanjem na traume. Podgrejane nacionalističke paradigme i sećanja na rat uvek su opasna kombinacija.
Dugo se bavite prepoznavanjem i uklanjanjem nacionalizma, ksenofobije, kulturnih konflikata … Je li ta vrsta nasilja na Zapadnom Balkanu danas samo na nivou političkih elita i u javnom porostoru, ili je ona ipak dublje zahvatila i društva u cijelosti?
–Možda bi najpreciznije bilo reći da je podsticanje nacionalizama, ksenofobija i oživljavanje starih kulturnih konflikata najpre odgovaralo populističkim političkim elitama, da je reč o njihovom svesno izgrađenom političkom rukopisu i metodologiji i da se, samim tim, putem „državno ideoloških aparata“ čitav set ovih, pokazalo se za vlasti korisnih, devijacija proširio i zahvatio, kako kažete, društva u celosti. I to i jeste najalarmantnija činjenica, neka vrsta zlog a izazivanog usuda koji na Zapadnom Balkanu gotovo da postaje princip večnog vraćanja istog.
Neminovno je da jedan nacionalizam hrani drugi. Kako izaći iz tog začaranog kruga? Mogu li intelektualci “srednje generacije” bitno promijeniti budućnost?
–Iz tog kruga se izlazi isključivo upornom dekonstrukcijom ideoloških matrica nacionalizma, ali i njihovom upornom supstitucijom onim vrednostima koje podrazumevaju građanska i pluralistička društva. Budući da su uticaji kultura i ideologija uvek u znaku uzajamnosti, mislim da bi upravo ideološki, politički i društveno svesni deo intelektualnih elita, uvek uz praktikovanje principa međusobne solidarnosti i sinergije, bitno mogao da promeni buduću sliku naših društava. Ova sinergija uvek pretpostavlja i generacijsku međuzavisnost i zbog toga ne mislim da je reč samo o intelektualcima srednje generacije, radije bih rekla da bi u oporavku razorenih društava, da bi taj, po svojoj prirodi dugotrajni proces, jednom zaista postao realnost, trebalo, prema svojim mogućnostima i u skladu sa svojim kapacitetima i “borbenim stilovima” da učestvuju svi oni koji veruju da jedino puna izgradnja građanskih, otvorenih društava jeste naša bolja verzija budućnosti.
STUPS: Bestijarijum